KAPÍTULU I EMA NU’UDAR DINÁMIKA

 Driyakara

A.   Saida no Sé mak ema?

Ema mak balada ka animál ne’ebé iha isin. Iha realidade kona-ba ita-nia-an rasik hatudu katak oinsá ema ne’e konxiénte. Tanba nia isin. Nia isin sai ida ho realidade iha nia sorin-sorin. Tan ne’e ema hamrik ka moris, no helaiha naroman nia laran, nia haree nia-an no sasan materiál sira, nia hatene tau nia-an, komprende saida mak iha nia sorin-sorin, nia bele la’o no halo ka hala’o buat ruma. Maibé tenke mós konxiénte katak bainhira iha nia-an hetan defeitu ruma, hamenus nia konxiénsia, no kuandu defeitu ne’e estraga sensu isin lolon tomak, ema ne’e rasik labele komprende mundu. Tan ne’e, liuhosi nia isin lolon nia bele maneija ka hala’o nia-an atu komprende mundu ho totalidade.

Ema nia ezisténsia diferente ho animál ka balada sira seluk. Hanesan iha realidade katak ema la’o ho nia ain rua, nia iha abilidade atu hanoin, no hanoin ida ne’e mak determina baze umana, hanesan filozofu ida naran Descartes deskreve katak hodi hanoin ne’e mak ema iha no eziste ho nia filozófia I think therefore i am. Iha parte seluk, nia mós iha objetivu ba moris ne’e rasik. Fundamentalmente objetivu moris ema nian mak atu hala’o nia moris to’o filafali hodi hasoru ho nia Kriadór. Hasoru filafali ne’e hanesan udan been ne’ebé suli filafali ba tasi. Ema filafali ba nia orijen tenke tuir ida-idak nia orijen. Bele esplika katak ema iha dimensaun rua elementu isin no elementu klamar ka materiál no imateriál. Nia filafali ba Kriadór tenke ho nia elementu klamar (imateriál), no kona-ba elementu isin (materiál) ne’ebé iha ema nia-an rasik sei filafali ba materia ho forma mate isin no filafali ba rai. Ema nia enkontru ho Kriadór liuhosi forma ar/is/anin espirituál. Kriadór bolu is ne’e filafali ba Nia. Is ne’ebé ema iha nu’udar is ne’ebé limitadu sei filafali ba is ne’ebé absolutu no laiha limatasaun.

Ko’alia kona-ba ema, mosu iha hanoin mak iha perspetivu oin-oin kona-ba ema ne’e rasik. Balun dehan ema mak animál rasionál tanba nia moris ho razaun; animál simbólika tanba ema halo komunikasaun língua liuhosi símbolu sira no ema interpreta símbolu sira ne’e; ema mak homo feber katak ema halo instrumentu sira hodi ajuda nia-an atu kria buat ruma ne’ebé iha; ema mak homo sapiens katak nia iha hanoin, fuan no liberdade liu fali balada sira seluk. No balun fali dehan ema mak homo ludens katak balada ne’ebé gosta atu halimar.

Marx halo diferensiasaun entre ema ho balada seluk mak balada seluk direitamente uniaun ho nia atividade moris, maibé ema halo nia servisu nu’udar objetu ba nia hakarak no konxiénsia rasik (Suseno, 1999). Ema tuir Paulo Freire katak balada ida ne’ebé iha relasaun ho mundu. Tanba nia iha kapasidade atu halo relasaun ho mundu liuhosi istória. Razaun katak ema kria istória no istória kria ema (Collin, 2002).

B.   Saida mak dinámika?

Saida mak sentidu hosi liafuan dinámika? Dinámika mai hosi língua Gregu katak “bele iha abilidade atu.” Hosi liafuan ne’e forma liafuan dinamis ne’ebé signifika katak kapasidade, forsa. Ita hatene liafuan dinamit katak forsa atu eksplosivu. Hosi liafuan nomina dinamis forma adjetivu dinámika katak iha forsa, iha abilidade atu book-an.

1.    Ema nia dinámika nu’udar realidade ida

Dahuluk haree hosi ninia fíziku. Durante mosu nu’udar selula ida, ema lapara atu halo movimetu, no dezenvolve-an. Selula hetan kreximentu, no mosu diferensiasaun iha selula ne’e rasik, halo orgaun sira no nia finalidade moris mai bebe (kosok oan) ida. Nafatin moris, dezenvolve nafatin no defende-an; orgaun isin lolon servisu nafatin, ran nafatin sirkula no seluk tan. Hodi ne’e hatudu mo-moos katak moris mak ativu nafatin ka iha ninia dinámika.

Haree fali hosi espirituál. Espíritu labele haketak hosi isin lolon. Laiha espiritu kuandu la ho isin lolon. Depoizde ida ne’e mak ita realiza katak konxiénsia mosu. No ninia ezisténsia ne’e, nia nafatin ativu. Iha pontu espirituál ne’ebé ita la konxiente, maibé nia iha, ne’e mak sub-konxiénsia. Nia dala barak nafatin servisu. No ita la nafatin konxiente ba ninia ezisténsia. Maibé la belahanoin katak espiritu nia ativu para ona. Bainhira ita toba, iha ne’ebé ita hasoru ninia ezisténsia katak ema iha kapasidade espirituál. Ema bele hader iha sa tempu de’it. Tan ne’e forsa espíritu nafatin prontu.

Kona-ba ativu iha konxiénsia, tenke hafahe ba aspeitu rua mak aspeitu kongnitivu ka komprensaun no aspeitu afetivu. No iha ne’e tenke hafahe parte sensu no espiritu, maibé sira labele haketak malu. Sira ne’e nu’udar integridade ida. Iha ita-nia konxiénsia, ita nafatin ativu, tan ne’e nafatin nu’udar dinámika ne’ebé ativu atualmente. Ita nafatin sente no kaer tantu ho ita-nia sensu ka hanoin. Nune’e mós ita nafatin hakarak, ita nafatin hakarak atu simu saida de’it, no rejeita ka la kohi mós hakarak ida. Rejeita ka la kohi buat ruma, fó sentidu katak ita hakatak atu la hakarak, ka hakarak atu rejeita buat ruma.

Ema dinámika katak iha forsa atu movimentu no book, dudu ka dada malu. Ba iha diresaun ne’ebé de’it ema halo movimentu. Dinámika hamoris unidade, hakle’an unidade, hakauza unidade ne’ebé hakle’an liuhosi kaer no hala’o. Katak ita-nian dinámika determina ita ho ita-nian maluk, ka katak iha dinámika hamosu unidade ema ho nia maluk no nia mundu. asuntu ne’e realidade liu, kuandu ita haree dinámika iha ninia forma konkritu. Ema nia liman sentidu katak (nu’udar sinál simpátia) ezemplu, bele hakuak no kaer maluk (relasaun ho ema seluk); liman katak ema bele halo sasan (relasaun ho mundu). Matan ka forsa atu haree katak ema bele hasoru malu ho nia maluk no kaer mundu. forsa atu sente katak bele sente ai-han nia midar no moruk. Tan ne’e ho ninia forsa sira ne’e tantu isin no klamar, ema nafatin nakloke tanba nia iha lisan nakloke, lisan uniaun ho nia maluk no mundu. Bainhira ita ko’alia kona-ba edukasaun seksuál. Prinsipiu ne’ebé importante liu iha edukasaun mak estuda ema nu’udar personajen. Ida ne’ebé iha la’ós seksu; maibé seksuál nia ezisténsia (sexual being), ema ne’e nu’udar pribadu mak feto ka mane. Tan ne’e seksu labele haree hanesan buat ida ne’ebé fahe hosi personajen. Seksu nu’udar orgaun mak forma konkritu hosi dinámika ema nian; la’ós dinámika ne’e ba moris biolójiku, maibé ba moris ema nian nu’udar ema, tan ne’e tenke ba iha diresaun dezenvolvimentu no prefeisaun ema nian nu’udar pribadu espíritu no isin lolon, finalmente nu’udar kriasaun ne’ebé prefeitu hosi Maromak. Tanba ema dinámika fundamentalmente dinámika ba iha diresaun Maromak nian. Tanba ne’e ema nu’udar seksuál ezisténsia ne’ebé mós ba iha diresaun Maromak.

Atu hatene liután ema dinámika ka ema nu’udar dinámika, tenke relembra katak ema ne’e iha isin no klamar. Tan ne’e, ema nu’udar dinámika tenke nafatin book-an no ativu nafatin. Hodi ne’e haree hosi perspetivu edukasaun hanaran dinamizasaun umana. Iha parte seluk ema iha relasaun vertikál katak relasaun ho Maromak ne’ebé absolutu. Tan ne’e dinámika ne’e hanaran dinamizasaun ba Maromak.

2.    Dinámika no personajen

Ema nu’udar sujeitu, no balada sira seluk nune’e mós ai-horis no sasan materiál seluk la’ós sujeitu. Tanba sujeitu ne’e dehan katak bele hasoru no bele mós rezolve no determina nia-an. Hodi ne’e ema de’it mak sujeitu iha mundu ne’e tanba nia bele hamrik iha ninia atetude rasik no komprende nia atetude no bele halo mudansa ba nia-an. Nia nafatin hasoru ne’ebé la’ós nia nu’udar buat ruma ne’ebé objetu reál iha nia oin. Nia halo objetividade. Signifika katak nia haree realidade iha nia oin nu’udar realidade mesak, ne’ebé iha nia oin.

Nia iha abilidade ka kapasidade atu foti no muda atetude ka lisan, ne’e hatudu katak nia iha idependénsia no komprensaun. Muda atetude katak komprende saida mak nia muda. Bele muda katak bele hili.

Tanba ema ne’e sujeitu, tan ne’e ninia dinámika mós dinámika sujeitu. Katak nia hasoru ninia dinámika, nia bele haree nu’udar buat ida ne’ebé objeitu iha nia oin. Tan perspetivu ida ne’e, dinámika mosu hanesan nia-an rasik, nu’udar buat ida hosi nia nu’udar sujeitu. Tan ne’e nia bele dehan “Ha’u iha dinámika.” Asuntu ne’e hanesan ho nia isin lolon. Ema bele haree nia isin lolon nu’udar realidade iha nia oin, tan ne’e nia bele hateten katak ha’u iha isin. Isin tama hotu iha estrutura sujeitu. Tan hodi ida ne’e, ema hanaran nu’udar dinámika.

Personajen mak buat ida ne’ebé hamrik mesak. Agora, oinsá kona-ba ninia sentidu no pozisaun hosi ninia dinámika? Nia dinámika mak dinámika atu sai perfeitu liután. Bele konkluza katak ema personajen nu’udar personajén dinámika ne’ebé buka halo prefeisaun ba nia-an. Maibé ema nu’udar privadu ne’ebé iha isin no klamar, labele totalmente kontrola. Tanba iha ema dinámika nia laran iha aspeitu ne’ebé ses ka sai hosi ninia vontade. Ema bele mosu motivasaun konkritu oin-oin ne’ebé nia la hakarak. Iha ema, bele mosu mós sentimentu oin-oin ne’ebé uluk liu fali nia hakarak. Maibé ba aspeitu balun mak bele kontroladu.

Hosi argumentu sira leten, bele dehan katak ema dinámika mak atu halo prefeisaun ba nia-an. Tanba dinámika ema nian, fundamentalmente diriji ba maluk no sosiedade. Tanba privadu no sosiedade ne’e laiha kontrariu ba malu. Maibé iha prátika iha kontrariu. Kontrariu tanba ema ne’e persona ida no individu ida. Nia individu tanba ninia isin lolon. Hodi ida ne’e mak mosu individualista ne’ebé fó limitasaun ba nia-an nu’udar sosialis. Maibé hodi ninia personajen ne’ebé nia iha, nia bele hamate ninia idividualista. Maibé konxiénte katak individu ne’e rasik sei nunka lakon iha ema nia-an. Maibé importante mak ema ne’e rasik tenke haka’as-an uza ninia personajen ho di’ak no tuir dalan loos atu bele kontrola ninia individualista. Tanba ne’e, ema labele halo perfeitu nia-an kuandu lahalo perfeitu mundu ne’ebé nia hela bá. Tanba ninia dinámika mós, diriji ba mundu.

3.    komprensaun nu’udar elementu dinámika ema nian

komprensaun halo uniaun ema ho nia maluk. Ema nia komprensaun la limiti ho fatin no tempu. Maibé nia iha uniaun ne’ebé rezolve tempu no fatin. Nia bele komprende ninia orijinidade, respeitu ninia família no konxiénte ba ninia jerasaun. Ida ne’e nu’udar aspeitu ema nia uniaun atu rezolve tempu. Nia mós bele rezolve fatin liuhosi uniaun ho mundu.

Hosi ninia komprensaun, nia to’o ba transedénsia, ne’ebé halo prefeitu nia-an tuir ezijénsia trasendentál. Transedénsia iha ne’e katak ema bele liu fali nia-an, atu rezolve ninia kondisaun no situasaun, tanba nia ema ne’ebé buka no buka nafatin. Sentidu trasendensia tuir mai mak fó-an totalmente ba Maromak. Uniaun ida ne’e akontese tanba ema simu no fó sentidu. Tanba ema fó sentidu ba buat sira ne’ebé iha nia-an no iha nia sorin-sorin ho nia funsaun tomak. Razaun mak ema labele iha se laiha mundu.

4.    Vontade ka hakarak nu’udar elementu dinámika ema nian

Vontade iha sentidu rua: (1) sentidu hakarak; (2) kapasidade atu hakarak no forsa atu hakarak. Privadu ema sai ida ho ninia vontade. Ema sai ida ho nia-an tanba ninia komprensaun ba nia-an. Maibé komprensaun ne’e aspeitu ida de’it. Atu sai kompletu ema tenke sai ida ho ninia vontade. Ho ninia komprensaun nia hasoru nia-an rasik. Ho ninia vontade nia hakuak nia-an rasik. Nia komprende no hakarak nia-an, ida ne’e mak uniaun iha ema nia-an.

5.    Sensibilidade ka sabedoria nu’udar elementu dinámika ema nian

Ko’alia kona-ba sensibilidade ka sabedouria, iha nota rua ne’ebé importante atu hakle’an: (1) Ema dinámika katak ema bele moris. Moris la’ós de’it biolojikamente maibé umanamente. Ema, ita labele hanoin katak nia laiha esperansa. Nia nafatin espera no hein. (2) Forma dinámika labele haree hanesan buat ida ne’ebé ses ka hosik hosi privadu ema nian. Ezemplu motivasaun ka prazer ne’ebé mosu iha ema nia-an hosi ema nia-an duni no la ses hosi nia-an.

6.    Joga nu’udar atividade dinámika ema nian

Jogu ka halimar nia sentidu sentrál mak (hakarak) liberdade, tanba fó libertasaun no hamosu libertasaun. Haree to’ok ba preokupasaun ema nian iha atividade oin-oin ne’ebé mosu, iha ne’ebá mosu tanba ema nia hakarak duni la’o tuir buat ruma ne’ebé nia hakarak, no iha ne’e halo atividade sai ‘media’ ida. Sentidu katak atividade ne’e la’ós  ema nia vontade nu’udar atividade ida, maibé tanba atividade nia objetivu, tanba nia hakarak ne’ebé forte. Tanba ne’e, iha kondisaun ne’e hatudu katak ema nega nia-an hodi no hosi ninia hakarak ne’ebé forte ne’e. Ne’e la’ós jogu ida. Maibé iha jogu ema la hakarak atu hamosu hakarak ne’ebé forte, la hakarak buat ida ne’ebé sai ka ses hosi ninia preokupasaun. Iha ne’ebá ema hakarak nia atividade ne’e rasik, ida ne’e mak fó ksolok. Ezemplu, labarik sira ne’ebé tebe bola, sira só hakarak de’it ka presiza de’it mak halimar. Lakon no manan la’ós problema ba sira. Haree mós labarik sira ne’ebé halai no halimar iha udan laran, iha ne’ebá sira hatudu sira-nia hakarak atu halimar ho atividade ne’ebé sira iha. Ema la mesak de’it atu livre hosi hakarak ne’ebé forte. Nia tenke halivre-an. Tanba ne’e jogu ka halimar mak fó libertasaun, katak liberta hosi hakarak ne’ebé forte, hosi objetivu ne’ebé ses ka dook hosi atividade ne’e rasik. Rezultadu mak liberdade. Iha jogu ne’ebé puru ka moos, ema tenke sente livre ka independente.

Maibé hanoin mós katak liberdade ne’e la absolutu. Ema só livre bainhira nia halo livre-an. Iha momentu moris nian, ema hetan ameasa “monu”, nia bele lakon ninia liberdade. Halo livre-an ne’e servisu ne’ebé todan, tanba ema nafatin buka hakarak ne’ebé forte (lakohi lakon). Esforsu ne’e bele tohar, no nafatin iha tendensia atu tohar. Ezemplu, ema bele “hetan babeur” hosi sensu ne’ebé la kohi atu simu no la kohi atu rekoñese ninia buat-lokon maski realidade nia lakon duni. Tan ne’e nia rezultadu mak nia sai nervozu ho nia-an, kolega no mundu. Kuandu ema livre iha jogu, nia hetan nia-an ho dalan ne’ebé normál. Katak ema nia presiza tuir duni ninia kodratu. Ho liafuan seluk katak, iha jogu nia laran, ema esperiénsia nia-an totalmente tanba la hafahe ho nesesidade ida ne’e ka ida ne’ebá. Ne’e hatudu katak nia sai nia-an.

Pergunta atu deskuti

1. Saida no sé mak ema?
2. Fó took ita-nia komprensaun kona-ba ema dinámika?