PERSPETIVA EDUKASAUN KONA-BA EMA NU’UDAR “ANIMAL EDUCANDUM”

A.   Obrigatóriu edukasaun: tanba sá ema tenke eduka (simu no fó edukasaun)

1.    Bazeia ba biolójiku

Edukasaun presiza tanba ema moris inkapasidade.

a.    Ema moris la ho insting ne’ebé perfeitu atu bele adopta-an hodi hasoru ambiente.

b.    Ema presiza tempu naruk atu estuda nu’udar preparasaun atu bele direitamente halo relasaun ho ambiente konstruktivu.

c.    Edukasaun dahuluk akontese depoizde ema to’o no bele adapta ninia fíziku (labarik bele la’o mesak, han mesak, uza mesak nia liman) ka to’o liberdade fíziku no mentál.

2.    Implikasaun

a.    Ema ne’ebé la simu ajuda hosi ema adultu seluk sei labele sai ema ne’ebé iha kultura ka laiha liu (mate).

b.    Labarik presiza protesaun no kuidadu nu’udar tempu preparasaun ba edukasaun.

c.    Abilidade edukasaun limite.

d.    Ema adultu ne’ebé la susesu iha edukasaun presiza edukasaun filafali ka reedukasaun.

3.    Bazeia ba sosio-antropolójia

Sivilizadu la akontese mesak-mesak iha sosiedade ida-idak.

a.    Membru sosiedade ida-idak presiza hatene kle’an kultura iha ninia grupu ne’ebé sai nu’udar eransa kultura ka sosiál.

b.    Sosiedade hakarak moris ne’ebé sivilizadu.

4.    implikasaun

a.    Presiza transformasaun hosi organizmu biolójiku ba organizmu kulturál.

b.    Presiza transmisaun kultura.

c.    Presiza internalizasaun kultura.

d.    Presiza kontrola sosiál ba hariku kultura.

e.    Edukasaun: personalizasaun papél sosiál kultura (personalizasaun sivilizadu).

B.   Probabilidade edukasaun: tanba sá ema bele eduka (simu no fó edukasaun)

1. Bazeia ba biolójiku

Labarik moris inkapasidade maibé iha poténsia atu halo mudansa.

a.    Labarik ho karakter mamar

b.    Labarik iha kakutak ne’ebé boot no nia hanoin luan tebes.

c.    Iha sentru koneksaun ne’ebé ho funsaun halo ligasaun hahalok no hanoin, tan ne’e hamosu fortifika reasaun bainhira simu asaun hodi nune’e hamosu estuda.

2. Implikasaun

a)    Labarik bele simu ajuda ne’ebé fokus atu bele estuda.

b)    Edukasaun: adaptasaun ne’ebé perfeitu hosi organizmu biolójiku ba nia ambiente.

c)    Edukasaun tenke la’o tuir orden sentru koneksaun.

3. Bazeia ba sosio-antropolójia

Diversidade no potensialidade individu.

a)    Individu  mak persona úniku, diversidade, iha nia vantajen no dezvantajen.

b)    Iha diversidade ukunfuan kultura.

c)    Animál sosiál, tan ne’e iha esforsu atu ajuda malu.

4. Implikasaun

a)    Akontese influénsia ba malu, ne’ebé iha vantajen atu fó ajuda ba ema seluk ne’ebé presiza.

b)    Ema bele sai edukadór tanba:

1)    Vokasaun klamar (edukasaun naturál).

2)    Juramentu (edukasaun profesionál).

C.   Limitasaun probabilidade edukasaun sira

1.    Empirizme (realizme, bahaviorizmu, eksperimentalizmu)

a.    Edukasaun mak beran ka kbi’it.

b.    Laiha lisan: labarik moris mamuk ho kultura, maibé iha poténsia biolójiku.

2.    Implikasaun

a.    Edukasaun hasentru iha edukadór

b.    Edukasaun: formasaun

c.    Edukasaun: enjeñaria (rekayasa) atetudi

d.    Edukasaun: internalizasaun

e.    Edukasaun: kultura (buat ne’ebé bain-bain ‘pembiasaan’)

3.    Naturalizmu (idealizmu, thomizmu, umanizmu)

a.    Edukasaun la/kuran iha beran ka kbi’it

b.    Labarik moris mai ho talentu ne’ebé di’ak

4.    Implikasaun

a.    Edukasaun hasentru iha edukante

b.    Edukasaun: haburas poténsia

c.    Edukasaun: kreximentu interna.

d.    Edukasaun; indivudualizasaun/personalizasaun

e.    Edukasaun: estudu

5.    Dezenvolventalizmu, teória konverjénsia, realizmu krítiku.

a.    Edukasaun fó influénsia maibé limitadu. Edukasaun mak sai ida de’it ka rezultante hosi kreximentu talentu no influénsia ambiente.

b.    Labarik moris lori ho nia talentu ne’ebé presiza atu hetan estimulasaun hodi nune’e dezenvolve liután ba modernizmu.

6.    Implikasaun

a.    Edukasaun hasentru iha relasaun entre edukadór ho edukante ka situasaun edukasaun.

b.    Edukasaun: sai ida de’it entre talentu no influénsia ambiente.

c.    Edukasaun: tranzasaun entre edukadór no edukante.

d.    Edukasaun: atividade aprendizajen ne’ebé direitamente no indireitamente iha situasaun partikular.

D.   Folta edukasaun sira

1.    Limitasaun

a.    Eduka ne’ebé di’ak no susesu ajuda individu bele defende no hasa’e kualidade moris. Ida ne’e bele akontese bainhira atividade edukasaun iha objetivu ne’ebé loos.

b.    Foltasau sira iha eduka mak forma sira atividade edukasaun ne’ebé ninia objetivu la loos ka métodu atu to’o la di’ak. Objetivu edukasau bele dehan la loos bainhira nia konteúdu valór moris sira ne’ebé ho lisan estraga ka latuir valór no dignidade ema nu’udar personajen ida, sidadaun no Maromak nia oan. Métodu atu eduka bele dehan la di’ak no  la loos no la to’o objetivu edukasaun ne’ebé ita hotu hein. Tan ne’e foltasaun sira bele fahe ba forma rua, ne’e mak: folta forma hosi edukasaun no folta tékniku edukasaun.

2.    Folta forma hosi edukasaun

a.    Forma

Forma sira ne’ebé folta iha hanorin hanesan atividade edukasaun patolójia ka demagójia, signifika katak atividade edukasaun ne’ebé nia objetivu sala tanba norma sira ne’ebé sai objetivu edukasaun inklui substánsia ne’ebé kontra umanidade no estraga valór umanidade sira. Ezemplu: treina atu hadau ema seluk nia sasan (na’ok) ho profesionál, halo propaganda atetudi diskriminasaun rasiál.

b.    Konsekuénsia no prosesu kontinuasaun atu hadi’a

Edukasau patolójia ka demagójia sai susesu, sei hamosu ka hamoris ema ne’ebé defisiente iha morál (amorál), ne’ebé iha karakter atu estraga ema nia moris. Atu hasoru ema ne’e tenke presiza reedukasaun ka eduka filafali.

3.    Folta tékniku edukasaun

a.    Forma

Forma folta tékniku edukasaun sira mak atividade edukasaun  ho tékniku implementasaun ne’ebé la loos (sala), hanesan fallansu iha métodu atu hili no uza instrumentu edukasaun (atividade eduka no kria situasaun/ambiente edukasaun). Tan ne’e, folta tékniku sira iha edukasaun inklui: (1) métodu salaiha hanorin ka eduka (ezemplu: eduka hodi fó-mimu ‘memanjakan’; dezenvolve de’it métodu esplikasaun/omilia), (2) ekolójia sala ka kria ambiente ne’ebé kuran atu tulun hodi to’o maduridade (ezemplu: hatudu filme ne’ebé nakonu ho violénsia ka pornografia, fraku iha kontrola sosiál, kria institusaun edukasaun formál ne’ebé la loos)

b.    Konsekuénsia no prosesu atu hadi’a

Edukasaun ne’ebé sala tékniku fó konsekuénsia edukasaun ne’ebé la sai efetivu, efisiente no relevante hodi tulun dezenvolvimentu kognitivu, afetivu no psikomotória labarik nian ba maduridade. Tékniku sira ne’ebé sala ne’e bele fó impaktu dominasaun siénsia ka matenek ne’ebé sala, no mós fallansu emosionál hanesan haraik-an, loko-an, lafó ulun. Atu hadi’a tékniku edukasaun sira ne’e tenke hadi’a métodu sira hanorin ka eduka no ambinte moris, no mós fó formasaun ne’ebé loos.